Çağımızın en büyük küresel sorunlarından biri olan doğal afetler, gün geçtikçe daha çok insanın etkilenmesine neden olmaktadır. Afetler, toplumun tamamını ya da bir kesimini fiziksel, ekonomik ve sosyal açıdan etkileyerek rutin hayatı durduran veya değiştiren, insanlığın baş etmede yetersiz kalabildiği doğa, teknoloji ya da insan kaynaklı olaylardır. Dünyada görülen beş tip afet vardır: Jeolojik afetler, Klimatik Afetler, Biyolojik Afetler, Sosyal Afetler ve Teknolojik Afetler. Afetler hem bireyi hem de toplumu ekonomik, sosyal ve psikolojik olmak üzere farklı boyutlarda etkilemekle birlikte çeşitli kriz durumları oluşturmaktadır. Afet sonrası ortaya çıkan kriz, doğrudan bireyi ya da dolaylı olarak içinde bulunduğu küçük grupları etkileyerek olumsuz sonuçlara neden olmaktadır. Afet sonrası oluşan ve acil olarak psikolojik destek gerektiren olaylar kriz olarak tanımlanabilmektedir. Kriz ortamları travmaları tetiklemekle beraber her bireyi aynı yoğunlukta etkilememektedir. Psikolojik tepkiler afetin şiddetine, kişinin afet öncesi yaşam deneyimine ve kişilik özelliklerine göre değişiklik göstermektedir.

Afet sonrası yaşanan ilk aşama akut dönemdir ve bu aşamada bireylerde fizyolojik uyarılma, mantıklı düşünememe, yaşananların gerçek olduğuna inanmama ile öfke, gerginlik, suçluluk, çaresizlik, korku, üzüntü ve endişe gibi duygular, davranışsal olarak aşırı bir uyarılmışlık durumu, yerinde durmama, içki/sigara kullanımında artış, uyku problemleri ve iştahta değişiklikler gözlenebilmektedir. Dikkat ve bellek ile ilgili sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Afetlerle ilgili tekrarlayan düşünceler ve imgeler gözlenebilmektedir. Afet sonrası ikinci aşama afetzedenin afetle ilgili her türlü uyarandan kaçındığı tepki aşamasıdır. Gerginlik, huzursuzluk, korku gibi duygular ve depresyon yaşanabilmektedir. Afetzedeler kendilerini yalnız hissedebilmektedirler. Gördükleri rüyalar ve kabuslar onları rahatsız edebilmektedir. Birey, çevresindekiler zarar gördüğü ve kendisine bir şey olmadığı için suçluluk hissedebilmektedir. Afet sonrası üçüncü ve son aşama iyileşme aşamasıdır. Afete verilen tepkiler azalmaktadır. Birey günlük hayatla ilgilenmeye, gelecek planları yapmaya başlamakta ve duygusal açıdan da toparlanmaktadır. Bazı bireyler diğerlerine göre afetlerden daha ağır bir psikolojik etki görebilmektedir. Afetler bazı bireylerde ruhsal hastalıkların başlamasına veya bireylerin ruhsal rahatsızlıklarının nüksetmesine yol açabilmektedir.

Salgın hastalıklar toplumda çeşitli psikolojik sorunlara yol açabilmektedir. Epidemi, pandemi gibi durumlar beraberlerinde izolasyonları, karantinaları, toplumsal kısıtlamaları, ekonomik etkileri, sosyal sorunları getirmektedir. Bu durumlar toplumun her kesiminde mental olarak sorunlar ortaya çıkarabilmektedir. Pandeminin insanların psikolojilerine ve mental sağlıklarına etkisi basit korkulardan, intihar düşüncelerine kadar genişleyebilmektedir. Daha önce gerçekleşen SARS salgını sırasında yapılan araştırmalarda depresyon, anksiyete panik atak, uykusuzluk, psikotik semptomlar, deliryum, travma sonrası stres bozukluğu ve intihar eğilimi gibi birçok durum bildirilmektedir. Covid-19’un geniş çaplı bir pandemiye dönüşmesiyle beraber, psikolojik etkilerinin de gündeme gelmesi kaçınılmaz bir hal almaktadır. Pandeminin başlarında araştırmacılar özellikle Covid-19 tanılı hastaların, bu hastaların temaslı olduğu karantina altındaki kişilerin, ateş kliniği olan hastaların, vakaların ailelerinin, yakın çevrelerinin ve sağlık çalışanlarının mental sağlığının korunması gerektiğini vurgulamaktadır. Psikolojik etkiler cinsiyet, yaş, Covid-19 ile ilgili kişisel deneyim, izolasyon süresi, medya maruziyeti, sosyal destek gibi birçok faktör ile ilişkili olduğu saptanmaktadır. Salgınların beraberinde getirdiği karantinaların insanlar üzerinde birçok olumsuz psikolojik duruma yol açtığı gösterilmektedir. Daha önceki salgınlarda karantina altına alınan bireylerle yapılan çalışmalarda depresyon, anksiyete, stres, sinirlilik, uykusuzluk, travma sonrası stres bozukluğu, mental yorgunluk gibi birçok durum bildirilmektedir. Psikolojik sıkıntıların erken tespitinin ve toplumun mental sağlık için ihtiyaçlarının belirlenmesinin, salgınlarda psikolojik müdahalelerin geliştirilmesini kolaylaştıracağı düşünülmektedir.

Fiziksel acıların yanı sıra, bu karantinanın kişisel ve nüfus düzeylerinde ruh sağlığı ve refahı üzerindeki sonuçları çok farklıdır. Ülke çapında uygulanan kitle karantinası ve kontrol kaybı gibi faktörler nedeniyle kitle histerisi, kaygı ve sıkıntı ortaya çıkmaktadır. Ailelerin ayrılmaya, hastalık sürecinin belirsizliğine, yetersiz kaynak sağlanmasına, finansal kayıplara, genellikle bir pandeminin erken safhasında medya aracılığıyla uygunsuz iletişim yoluyla büyütülen risk algısına verdiği tepkiler ile bu olumsuz psikolojik süreçleri yoğunlaştırmaktadır. Önceki salgınlar, karantinanın psikolojik etkilerinin sinirlilik, enfeksiyona yakalanma ve enfeksiyonu aile üyelerine yayma korkusu, öfke, karışıklık, hayal kırıklığı, yalnızlık, inkâr, endişe, depresyon, uykusuzluk, umutsuzluk ve intihar gibi sonuçlara ulaşabileceğini bildirmektedir.

Karantina sonrası psikolojik etkiler, önemli sosyoekonomik sıkıntı ve finansal kayıplara bağlı psikolojik belirtileri içerebilmektedir. Bir diğer çok önemli husus, karantinaya alınan insanlarla ilgili ayrımcılık, şüphe ve mahalle tarafından kaçınma, mülklere ilişkin güvensizlik, işyeri önyargısı ve salgınların kontrol altına alınmasından sonra bile sosyal olaylardan geri çekilme şeklinde damgalanma ve toplumsal ret olarak belirtilmektedir. Sağlık hizmeti sağlayıcılarının da karantinaya alınmaları ve psikolojik olarak sürekli olarak daha fazla etkilenmeleri nedeniyle halktan daha fazla damgalanma algılamaları muhtemeldir.

Çin'de yapılan çevrimiçi bir anket, Çin'in genel nüfusu arasındaki COVID-19 epidemisinin başlangıç durumu sırasında acil psikolojik tepkileri ve ilgili faktörleri incelemektedir. %16,5'i orta ila şiddetli depresif belirtiler; %28,8'i orta ila şiddetli anksiyete belirtileri ve %8,1'i orta ila şiddetli stres seviyeleri bildirmektedir. Katılımcıların çoğunun (%84,7) günün 20-24 saatini evde geçirdiklerini, %75,2'si ise COVID-19 ile ilgili aileleri için endişe taşıdığını ifade etmektedirler. Mevcut sağlık bilgisi miktarı çoğu için tatmin edici bulunmaktadır (%75,1). Kadın cinsiyeti, öğrenci durumu, spesifik fiziksel semptomlar (örneğin, kas ağrısı, baş dönmesi) ve kendi kendini puanlamış sağlık durumu gibi özellikler, salgının daha büyük psikolojik etkisi, daha yüksek stres, anksiyete ve depresyon seviyeleri ile anlamlı derecede ilişkili bulunmaktadır. Spesifik, güncel ve doğru sağlık bilgileri ile özel ihtiyati önlemler daha düşük psikolojik etki ve daha düşük stres, anksiyete ve depresyon düzeyleri ile ilişkili bulunmaktadır.

Sağlık sistemine olan inanç eksikliği, enfekte olmanın sonuçları hakkındaki korkuları arttırabilmektedir. Kaygı, koronavirüsün psikolojik etkisinde tekrar eden bir temadır.

KAYNAKÇA

Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, İçişleri Bakanlığı, https://www.afad.gov.tr/ (E.T: 17.04.2020).

Karancı, A. N. (2008). Afet Zararlarını Azaltmada Psikolojinin Önemi. M. Kadıoğlu, & E. Özdamar içinde, Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri (s. 51-58). Ankara: JICA Türkiye Ofisi Yayınları.

Kukuoğlu, A. (2018). Doğal Afetler Sonrası Yaşanan Travmalar ve Örnek Bir Psikoeğitim Programı. Afet ve Risk Dergisi 1(1), 39-52.

Maunder, R., Hunter, J., Vincent, L., Bennett, J., Peladeau, N., Leszcz, M. (2003). The immediate psychological and occupational impact of the 2003 SARS outbreak in a teaching hospital. CMAJ, 168:1245–1251.

Robertson, E., Hershenfield, K., Grace, S.L., Stewart, D.E. (2004). The psychosocial effects of being quarantined following exposure to SARS: a qualitative study of Toronto health care workers. Can J Psychiatr, 49:403–407.

Wang, C., Pan, R., Wan, X. (2020). Immediate Psychological Responses and Associated Factors during the Initial Stage of the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19) Epidemic among the General Population in China. Int J En

viron Res Public Health, 17(5):1729.11

Xiang Y-T, Yang Y, Li W, Zhang L, Zhang Q, Cheung T, et al. Timely mental health care for the 2019 novel coronavirus outbreak is urgently needed. The Lancet Psychiatry. 2020;7 (3):228-9.

Zhang J, Lu H, Zeng H, Zhang S, Du Q, Jiang T, et al. The differential psychological distress of populations affected by the COVID-19 pandemic. Brain, behavior, and immunity. 2020

Uzman Klinik Psikolog Hatice Büşra KARA

busra.kara@icloud.com